Ο Ιβάν Βασίλιεβιτς ο Δ’ έμεινε στην ιστορία ως Ιβάν ο Τρομερός και βέβαια κανένα προσωνύμιο δεν αποκτάται χωρίς λόγο κι αιτία.

Διότι ο Ιβάν ήταν όντως φοβερός και τρομερός! Γεννήθηκε στις 25 Αυγούστου του 1530 στην Μόσχα και ήταν απόγονος των Παλαιολόγων. Για την ακρίβεια (από την πλευρά της γιαγιάς του) ήταν απόγονος του Θωμά Παλαιολόγου, δεσπότη του Μορέως και αδερφού των Ιωάννη Η’ και Κωνσταντίνου ΙΑ’, Αυτοκρατόρων του Βυζαντίου.

Υπό την ηγεσία του, σταθεροποιήθηκε η ηγεσία της Μόσχας επί των ρωσικών εδαφών κι επεκτάθηκε προς τα ανατολικά, προσαρτώντας τα διάδοχα χανάτα της Χρυσής Ορδής στον Βόλγα. Ήταν τα εδάφη που είχε κατακτήσει ο Τζένγκις Χαν με τους Μογγόλους τα οποία και μοιράστηκαν μετά το θάνατό του στους διαδόχους.

Λέγεται ότι ο Ιβάν ήταν επιθετικός και βίαιος από τα παιδιά του χρόνια καθώς πετούσε σκύλους και γάτες από τα παράθυρα του Κρεμλίνου. Ενθρονίστηκε στα 16 του χρόνια (στις 16/1/1547) και έγινε ο πρώτος που πήρα την ονομασία Τσάρος και Κυβερνήτης πασών των Ρωσιών, εν αντιθέσει με τους προκατόχους του, που έφεραν τον τίτλο του Μεγάλου Δούκα (Πρίγκιπα) της Μοσχοβίας.

Πρωταρχικός στόχος του νεαρού Ιβάν Δ΄ είναι να ισχυροποιήσει την τσαρική εξουσία, σε μια κοινωνία όπου η κεντρική διοίκηση και ο συγκεντρωτισμός αποτελούν άγνωστες έννοιες, αφού έχουν περάσει πέντε αιώνες από την κατάρρευση του Κράτους των Ρως, κατά τους οποίους οι Ρώσοι ήταν διασπασμένοι σε μικρά αυτοδιοικούμενα κρατίδια. Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε μια σειρά μεταρρυθμίσεων.

Σύνοδος των επαρχιών (1549): Συγκροτεί μόνιμο και αντιπροσωπευτικό (για τα μέτρα της εποχής) νομοθετικό σώμα, όπου συμμετέχουν οι βογιάροι (ευγενείς, οι οποίοι διατηρούν και τη δική τους Δούμα), τα ανώτερα στελέχη του κρατικού μηχανισμού, τα μέλη της Ιεράς Συνόδου και εκπρόσωποι των εμπόρων και κατοίκων των πόλεων.

Στρέλτσι (1550): Δημιουργεί ένα επίλεκτο επαγγελματικό στρατιωτικό σώμα, τους Στρέλτσι, οι οποίοι είναι εξοπλισμένοι με το υπερόπλο της εποχής, το αρκεβούζιο (ατομικό πυροβόλο, πρόγονος του μουσκέτου).

Αναθεώρηση (1550): Είναι το πρώτο ουσιαστικό νομοθέτημα της Συνόδου των επαρχιών. Πρόκειται για αναθεώρηση του νομικού κώδικα του Ιβάν Γ΄, η οποία μειώνει τις δικαστικές δικαιοδοσίες των βογιάρων (παραδοσιακή αριστοκρατία) και εισάγει το θεσμό της εκλογής λαϊκών δικαστών από τις κοινότητες. Θεσπίζει επίσης το δικαίωμα του χωρικού να εγκαταλείψει το φεουδάρχη – αφέντη του.

Σύνοδος των 100 κεφαλαίων (1551): Συντάσσει Συνοδικό Κώδικα που ρυθμίζει τις σχέσεις κράτους – εκκλησίας, μετά από πεντάμηνη διαπραγμάτευση επί 100 σημείων με την Αρχιεπισκοπή Μόσχας και εκπροσώπους των βογιάρων.

Η απόπειρα επέκτασης στη Βαλτική είναι η πρώτη αποτυχία του Ιβάν

Αν και αρχικά σημειώνει νίκες, το 1560 τέσσερις δυνάμεις της ΒΑ Ευρώπης (Σουηδία, Δανία, Πολωνία, Λιθουανία) σπεύδουν να διαμοιρασθούν τη Λιβονία και ακολούθως να εμπλακούν σε πόλεμο με το ρωσικό στρατό. Την ίδια χρονιά πεθαίνει η βασίλισσα Αναστασία και ο Ιβάν υποψιάζεται ότι κάποιοι βογιάροι τη δηλητηρίασαν. Μετά από αυτά τα γεγονότα ο τσάρος αλλάζει πρόσωπο, με άμεσες επιπτώσεις στην πορεία του ρωσικού βασιλείου – άλλοι μιλούν για αλλαγή τακτικής και άλλοι για εκδήλωση βαρύτατης σχιζοφρένειας.

Η εκκλησία αποκτά ενιαίο λειτουργικό τυπικό και ιεραρχία σε όλη τη χώρα, καθίσταται μοναδική αρμόδια για να νομοθετεί και να δικάζει επί εκκλησιαστικών ζητημάτων, καθώς και για τη διαχείριση της περιουσίας της. Ως αντίβαρο, της απαγορεύεται η ίδρυση νέων ιδιοκτησιών εντός των πόλεων ή η επέκταση αυτών που ήδη διαθέτει.

Το 1565 ο Ιβάν (σε συμφωνία με την εκκλησία) δημιουργεί ένα νομοθετικό σώμα – ανδρείκελο, την Εξαίρεση (προφέρεται: Οπρίτσνινα). Υπό την άμεση και απόλυτη δικαιοδοσία του νέου οργάνου τίθεται το 1/3 της χώρας, συμπεριλαμβανομένων των μεγαλύτερων και πιο πλούσιων πόλεων (τμήμα της Μόσχας, Νόβγκοροντ, Πσκοβ κλπ), ενώ η ισχύς της Συνόδου των επαρχιών περιορίζεται στα υπόλοιπα και φτωχότερα

Ταυτόχρονα με την Εξαίρεση στο εσωτερικό, οι μάχες στη Λιβονία συνεχίζονται αδιάκοπα από το 1560 πέρα από τις δυνατότητες του στρατού. Την τριετία 1579-1581 το ρωσικό βασίλειο φθάνει κοντά στην πλήρη κατάρρευση – οι τάταροι του Χανάτου της Κριμαίας λεηλατούν τη Μόσχα το 1579 (αφού την είχαν κάψει συθέμελα εννέα χρόνια νωρίτερα), ο πολωνο-λιθουανικός στρατός καταλαμβάνει μια σειρά πόλεων στα ΒΔ και πολιορκεί το Πσκοβ, ενώ οι σουηδοί καταλαμβάνουν τη Νάρβα (1581).

Προ της πλήρους αποσύνθεσης ο Ιβάν σύρεται σε συνθηκολόγηση (1581 – 1582), αποκηρύσσοντας τις βαλτικές διεκδικήσεις του.

Πάντως η έξοδος στη Βαλτική θα παραμείνει όραμα της Ρωσίας, που θα εκπληρωθεί στις αρχές του 18ου αιώνα (Μεγάλος Βόρειος Πόλεμος).

Μοναδική αναλαμπή στην τελευταία περίοδο του Ιβάν του Τρομερού είναι η έναρξη της προσπάθειας για επέκταση πέρα από τα Ουράλια, που έμεινε στην ιστορία ως Κατάκτηση της Σιβηρίας (1579, κατ’ άλλους 1581). Επικεφαλής της είναι ο κοζάκος Ερμάκ Τιμοφέγεβιτς, ο οποίος καταλύει το ταταρικό Χανάτο της Σιβηρίας (Οκτώβριος 1582) αλλά σκοτώνεται το 1585. Τελικά η κατάκτηση της Σιβηρίας θα ολοκληρωθεί τρεις αιώνες αργότερα, όταν κοζακικά στρατεύματα θα φθάσουν στις ακτές του Ειρηνικού.

Σχετικά με το θάνατο του Ιβάν (28 Μαρτίου 1584) έχουν ειπωθεί πολλά. Κατά την επίσημη εκδοχή, πέθανε από παθολογικά αίτια παίζοντας σκάκι με το βογιάρο σύμβουλό του Μπογκντάν Μπιέλσκι.

Όταν όμως ανοίχθηκε ο τάφος του τη δεκαετία του 1960 για εργασίες συντήρησης, οι επιστήμονες βρήκαν στα οστά του υψηλές συγκεντρώσεις ψευδαργύρου. Αυτό έδωσε βάση σε δύο άλλα σενάρια που είχαν ακουσθεί:

Ο τσάρος δηλητηριάστηκε ή στραγγαλίστηκε από τους αυλικούς του. Σύμφωνα με αυτό το σενάριο, τρεις μέρες πριν το θάνατό του ο Ιβάν είχε προσπαθήσει να βιάσει την πριγκίπισσα Ιρίνα, σύζυγο του διαδόχου Φιοντόρ.

Ακούγοντας τις κραυγές της κοπέλας, ο Μπογκντάν Μπιέλσκι και ο Μπορίς Γκοντουνόφ (που ήταν αδελφός της) έσπευσαν να δουν τι συμβαίνει. Όταν τους είδε ο Ιβάν σταμάτησε την πράξη, αλλά οι δύο βογιάροι φοβήθηκαν πως έπεσαν σε δυσμένεια και θα το πλήρωναν με τη ζωή τους. Έσπευσαν λοιπόν να τον δηλητηριάσουν, πριν ο Ιβάν τους «εκκαθαρίσει»

Ο τσάρος έλαβε κατά λάθος υπερβολική δόση ψευδαργύρου, στα πλαίσια θεραπείας κατά της σύφιλης.

Τον διαδέχθηκε ο γιος του Φιοντόρ, ο οποίος όμως έπασχε από νοητική υστέρηση. Πραγματικός κυβερνήτης της χώρας μετά το θάνατό του θα είναι ο Μπαρίς Γκοντουνόφ.

Ο Τσάρος της Ρωσίας σκότωσε μέχρι  και το γιό του τον οποίο λάτρευε!

Ο Ιβάν Ιβάνοβιτς είχε εντυπωσιάσει τον πατέρα του στη σφαγή του Νόβγκοροντ (σκότωσαν τρεις χιλιάδες ανθρώπους μεταξύ των οποίων και 500 μοναχούς και μετά τις σφαγές προσεύχονταν) με το «ψυχρό αίμα» που είχε στις θηριωδίες. Ατάραχος και σπουδαίος πολεμιστής ήταν ο γιός του Ιβάν του Τρομερού και μάλιστα ιδιαίτερα μορφωμένος.

Τον Οκτώβριο του 1581 ο Ιβάν ο Τρομερός χτύπησε με μανία την τρίτη του σύζυγο (που κυοφορούσε μάλιστα) επειδή φορούσε ένα φόρεμα που ο ίδιος θεώρησε αποκαλυπτικό.

Αποτέλεσμα; Η γυναίκα απέβαλλε και ο Ιβάν κατηγόρησε τον πατέρα του ο οποίος φαντασιώθηκε συνωμοσία του γιού του σε βάρος του. Τον χτύπησε στο κεφάλι με το σκήπτρο και τον σκότωσε και ξαφνικά σα να συνήλθε, σωριάστηκε στο πάτωμα, αγκάλιασε τον αιμόφυρτο γιό του και ούρλιαζε: «Καταραμένος να είμαι, σκότωσα το γιό μου»!

Ο γιός του είχε μια τελευταία αναλαμπή πριν αφήσει την τελευταία του πνοή: «Πεθαίνω σαν αφοσιωμένος γιός και πιστός υπηρέτης»!

Η εικόνα που μας παραδίδει η ρωσική λαϊκή παράδοση για τον Ιβάν τον Τρομερό είναι πολύ πιο ωραιοποιημένη, από αυτήν που μας μαρτυρεί η ιστορία.

Η σύγκρουσή του με τους ευγενείς, τού προσέδωσε διαστάσεις θρύλου, ως προστάτη του απλού λαού από τους ασύδοτους βογιάρους. Ως τέτοιος εμφανίζεται σε μια σειρά διδακτικών παραμυθιών, όπου εξαίρονται η θυμοσοφία και η δικαιοσύνη του, ενώ αποκρύπτονται οι αρνητικές πλευρές του.

Η εξόντωση των βογιάρων δεν ήταν απέναντι στο λαϊκό αίσθημα, που τους θεωρούσε υπεύθυνους για όλα τα δεινά.

Χαρακτηριστικό είναι το Παραμύθι του αγγειοπλάστη. Ο Τσάρος γίνεται φίλος με έναν απλό αγγειοπλάστη, χάρη στο κοινό τους παιχνίδι να λύνουν δύσκολα αινίγματα. Κάποια στιγμή ο Ιβάν, εντυπωσιασμένος από την ευστροφία του φτωχού τεχνίτη, τον προτρέπει: «Έλα μαζί μου και τότε θα έλθω και εγώ μαζί σου».

Πράγματι, με τη βοήθεια του Τσάρου ο αγγειοπλάστης αναπτύσσει την επιχείρησή του και φτιάχνει κεραμικά για όλη τη Ρωσία. Όταν αργότερα εμφανίζεται ένας παραδοσιακός βογιάρος, που χρωστά πολλά χρήματα στο φίλο του, ο Ιβάν τον τιμωρεί για το χρέος του, αναγκάζοντάς τον να αποδώσει τον τίτλο ευγενείας στον αγγειοπλάστη.

Αυτό το παραμύθι, όπως και πολλά άλλα, οδήγησαν τους μελετητές στο συμπέρασμα, πως για τη ρωσική παράδοση ο Ιβάν είναι o άτεγκτος, μα συνάμα συμπονετικός και φωτισμένος ηγεμόνας, πρόθυμος να προστατεύσει τον απλό λαό από τους ράθυμους βογιάρους, έστω και εάν φθάνει στα άκρα για να το πετύχει.